• achtergronden
• DE 7EVEN
• video's
• agenda

• dossiers
• festivals
• columns

ernaast

De rockclichés voorbij met Captain Beefheart

Hoewel Captain Beefheart al meer dan twintig jaar geen muziek meer maakt, spreekt hij nog altijd tot de verbeelding. In 1982 begon hij in de woestijn een tweede bestaan als schilder en zijn muziek leidt sindsdien een eigen leven. Het Nederlandse Rosa Ensemble herneemt deze maand de voorstelling Selling Hoovers in Mojave, eerbetoon aan Beefheart. Een korte impressie van Beefhearts leven en muziek.

Tekst: Eric Van Rees

Publicatiedatum: 12 september 2005

Met slechts een tiental lp’s wist Captain Beefheart, alias Don Van Vliet, de (pop)muziek van de tweede helft van de twintigste eeuw te voorzien van een uniek geluid. Hoewel hij er nooit een groot publiek mee heeft weten te bereiken, groeide langzaam maar zeker de waardering voor zijn muziek bij een kleine groep journalisten, muzikanten en muziekkenners, waaronder mensen als John Peel en Frank Zappa.
De muzikale carrière van Beefheart is er één van pieken en dalen. Zijn muziek is evenveel bejubeld als verguisd en roept nog altijd uiteenlopende reacties op. Ook geldt Beefheart nog steeds als een markante persoonlijkheid binnen de popmuziek en sinds hij elke vorm van aandacht mijdt (zijn enige contact met de buitenwereld geschiedt naar verluidt telefonisch) lijkt de mythevorming alleen maar toe te nemen. Talrijk zijn de anekdotes van muzikanten en interviewers over een man die te boek stond als een muzikaal genie, maar op zakelijk vlak zijn zaakjes nauwelijks geregeld had. Problemen met labels over distributiedeals, vele bezettingswisselingen en naïviteit van de kant van Beefheart zorgden ervoor dat hij nooit echt doorbrak en een cultaanhang bleef houden.

His Magic Band
Het is nog maar de vraag wat er gebeurd zou zijn als Van Vliet Frank Zappa niet was tegengekomen. Wellicht was het leven van Beefheart een stuk minder grillig verlopen, maar was ook de muziekwereld nooit die van nu geweest. Het was jeugdvriend Frank Zappa die Don Van Vliet omdoopte tot Captain Beefheart. Ze liepen elkaar tegen het lijf in het woestijndorp Lancaster, toen Zappa er neerstreek met zijn familie. Allebei waren ze outsiders, vonden ze geen aansluiting bij de lokale bevolking en deelden ze een liefde voor rhythm and blues, de vocaal georiënteerde, zwarte muziek uit de jaren ‘50. Zappa, zelf actief met muziek bezig, herkende in Beefheart een zangtalent en spoorde hem aan te gaan zingen. Aldus geschiedde.
Toen de dominante persoonlijkheid van Van Vliet hem de status van bandleider opleverde, leek niets hem in de weg staan om zijn eigen band te beginnen. Dat resulteerde in Captain Beefheart & His Magic Band en een contract bij A&M Records.

Beefhearts eerste lp Safe as Milk (1966) geldt nog altijd als een klassieker. Met een jeugdige band leverde Beefheart een sterk staaltje popmuziek af waarin stevige r&b gecombineerd werd met poppy melodieën. Daarna deed psychedelica intrede in zijn werk en werden de composities minder ‘mainstream’. Was de muziek van Beefheart tot dan toe nog in te delen bij de op de Rolling Stones geënte r&b uit die tijd, dan voer Beefheart al gauw een eigen muzikale koers, die hij verklaarde middels de oneliner: ‘when you want to be a different fish, you gotta jump out of school’. De koerswijziging ging gepaard met een aantal bezettingswisselingen binnen de Magic Band (wat een voorbode voor de toekomst van de band zou zijn), maar Van Vliet trok zich uit de slag.

Geordende chaos
Het hoogtepunt van Van Vliets muzikale output is ongetwijfeld de dubbel-lp Trout Mask Replica, die hij in 1969 opnam voor Zappa’s Straight-label. Hoewel er flink wat bluesinvloeden te bespeuren waren in het werk van Beefheart, leek de muziek op Trout Mask Replica op niets wat al bestond. De vergelijkingen met free jazz waren niet van de lucht, maar het verschil met free jazz was dat Beefheart uit de popscene kwam en net als zijn muzikanten geen uitstaans had met jazz. Ook was de muziek niet ‘free’ of geïmproviseerd: Beefheart liet geen enkele noot aan het toeval over; bijna zijn hele oeuvre is een mooi voorbeeld van volledig doorgecomponeerde muziek. De geordende verbale en muzikale chaos die Beefheart tachtig minuten lang over de luisteraar uitstortte, had de gedaante van compacte popliedjes, maar slechts aan de oppervlakte. Eenmaal van start volgde elke compositie zijn volstrekt eigen logica, zo leek het.

Na Trout Mask Replica vervolgde Van Vliet de koers van dat album, maar de koek leek al gauw op. Bij gebrek aan commercieel en artistiek succes duurde het tot halverwege de jaren ‘70 voor Van Vliet met een aantal sterke lp’s terugkwam, die een mooie symbiose vormden tussen het melodieuze en het ritmisch geavanceerdere van zijn muziek. Met name Doc at the Radar Station wordt gezien als een hoogtepunt uit die tijd.
Toen commercieel succes opnieuw uitbleef en Van Vliet naam begon te maken als schilder, was de keuze om te stoppen met muziek vrij logisch. Die keuze was ook definitief: er verscheen geen nieuwe muziek meer van Van Vliet. Wel kwamen er door de jaren heen tribute-cd’s, concertopnamen, demo’s, outtakes en in 2004 een reünie van The Magic Band. Van Van Vliet zelf verscheen een filmpje door Anton Corbijn, waarin hij tussen zijn schilderijen zit en spreekt over wat hem bezighoudt. Muziek hoorde daar niet meer bij.

Geen gitaarhelden
Genres schieten tekort om de muziek van Beefheart te omschrijven, maar wat direct opvalt als je zijn beste muziek beluistert, is de oprechte directheid ervan. Het is een unieke kijk op hoe muziek kan klinken, namelijk zowel toegankelijk als avontuurlijk. De invloed van Captain Beefheart op de muziekwereld is dan ook groot geweest. Dit komt mede doordat Beefheart zijn muziek tot in de finesses organiseerde: ritmes en melodieën waren volledig uitgewerkt (al klinkt het in de verste verte niet zo, zeker niet op het eerste gehoor). Het is georganiseerde chaos, maar chaos zoals niemand het eerder had laten klinken.
Op ritmisch gebied was Beefheart zijn tijd ver vooruit: hij schreef erg complexe slagwerkpartijen met ook creatief gebruik van marimba’s. Tegen elkaar in lopende ritmes hadden zijn voorkeur, zolang de traditionele vierkwartsmaat maar werd vermeden. Beefheart had ook een onmiskenbaar gevoel voor mooie melodieën (waarbij af en toe de invloed van Frank Zappa om de hoek kwam kijken). Bovendien gebruikte Beefheart graag meerdere toon- en maatsoorten tegelijk, waardoor de muziek ‘vals’ klinkt of willekeurig. Dit is een wijdverspreid misverstand onder zijn publiek: elke noot was volledig voorgeschreven en uitgedacht, er gebeurde niks toevallig. Sommige noten zijn mooi, andere lelijk, maar het maakt voor het resultaat geen verschil.
Een grote verdienste is dat Beefheart binnen een rockidioom een marimba- of trompetmelodie net zoveel betekenis kon geven als een gitaarmelodie, omdat ze allebei onderdeel zijn van dezelfde compositie. Alleen al dankzij dit gebrek aan muzikaal egoïsme is Beefheart een revelatie binnen de popmuziek (vergelijk dit ook met de door solo’s gedomineerde jazz).

Een ander opvallend kenmerk van Beefhearts muziek is het gebruik van de elektrische gitaar. Beefheart had een broertje dood aan gitaarhelden; in zijn muziek vind je dan ook geen rockclichés en zelden gitaarsolo’s. Ook zijn gitaarpartijen waren volledig doorgecomponeerd. Dit is ook waarom zijn muziek zich erg goed leent voor klassiek geschoolde ensembles, die bij voorkeur werken met volledig uitgewerkte muziek. Het meest knappe van de muziek van Beefheart is wel dat er ondanks alle chaos altijd een compositie of liedje aan de basis ligt. Zijn muziek is dan ook erg compact (er zijn weinig herhalingen zoals refreinen en de songs duren nooit langer dan een gemiddeld popliedje). Ook swingt de muziek heel erg in de beste stukken, zoals in ‘Pachuco Cadaver’ en ‘Veteran’s Day Poppy’ op Trout Mask Replica.

Last but not least is er nog de stem van Van Vliet. Die had een bereik van maar liefst vierenhalf octaaf en een volume waartegen geluidswerende ruimtes niet bestand bleken. Het gebrek aan timing compenseerde hij met volume en intensiteit (Van Vliet was een begaafd performer, zoals ook concertopnames laten horen). Tekstueel werd Van Vliet geïnspireerd door hoe de mens met de aarde omspringt. Shiny Beast (Bat Chain Puller) is niet voor niets opgedragen aan ‘conservation and wildlife preservation organizations everywhere’. Hoewel de link tussen muziek en surrealistische schilderkunst vergezocht lijkt, heeft Beefheart bewezen dat de ene kunstvorm de andere niet uitsluit. Dezelfde ruwheid die zijn schilderijen uitstralen vind je ook terug in zijn beste muziek, zoals op zijn meesterwerk ‘Trout Mask Replica’. De muziek raakt je in al haar eenvoud en oprechtheid en met name dat laatste is tegenwoordig een zeldzaamheid. Reden genoeg voor een bezoek aan de voorstelling van het Rosa Ensemble. En het moet gezegd: Hans Dagelet weet verdraaid goed in de huid van Beefheart te kruipen.

» Selling Hoovers In Mojave (Bonte Koe/Eigen beheer)

Rosa Ensemble concertdata:
Het Rosa Ensemble en Hans Dagelet spelen wegens groot succes een reprise van de voorstelling Selling Hoovers in Mojave, gebaseerd op de muziek en teksten van Captain Beefheart. De voorstelling is te zien op 22, 23, en 24 september in het Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond te Amsterdam; op 28 september in Kunsthuis 13 te Velp; op 29 september in Plaza Futura te Eindhoven; op 30 september in Theater Kikker te Utrecht en op 1 oktober in het Grand Theatre te Groningen.

bron:
Mike Barnes, Captain Beefheart, Quartet Books, 2000

http://www.kindamuzik.net/achtergrond/captain-beefheart/de-rockclich-s-voorbij-met-captain-beefheart/10470/
Meer Captain Beefheart op KindaMuzik: http://www.kindamuzik.net/artiest/captain-beefheart