• achtergronden
• DE 7EVEN
• video's
• agenda

ernaast

Holland Festival 2015: Répons - Ensemble Intercontemporain & IRCAM

Kletterend klankbad.
14 juni 2015, Gashouder, Amsterdam

Tekst: Sven Schlijper

Publicatiedatum: 18 juni 2015

Het traject van brabbelen naar volzinnen duurt even. Ook als je gezegend bent met een groot talent ga je niet direct van de eerste woordjes naar een volledige romancyclus of dichtbundel. Veel werk van Pierre Boulez en zijn tijdgenoten is aanvankelijk dan ook kort van bestek. De piketpalen worden revolutionair geslagen, elke nieuwe weg wordt gretig zo vlug mogelijk verkend en de poëtische uitdieping van idioom en grammatica komt op het tweede plan. In de jaren tachtig van de vorige eeuw is Boulez al een kleine dertig jaar bezig. Tijd voor het grotere werk, voor zijn magnum opus: Répons, een compositie voor ensemble (met drie groepen: houtblazers, koperblazers en strijkers), zes solisten (xylofoon, vibrafoon, harp, cimbalom en twee piano's) en live-elektronica.

Misschien wilde Boulez wel eerder aan de slag gaan met het idee achter Répons, maar pas in de jaren tachtig krijgt het door hem geïnitieerde instituut IRCAM computers zover dat ze live muzikale elementen kunnen manipuleren. Boulez heeft namelijk een uitgesproken hekel aan de starre en doodse elektronische begeleiding van ensembles of orkesten. Die komt immers van band en dus moeten de muzikanten slaafs en precies volgen, hetgeen voor Boulez in flagrante tegenspraak is met het principe van een live-uitvoering.

Al begint de techniek hem de mogelijkheden te verschaffen, het werk is niet gedaan. Boulez blijft, zoals hij met veel van zijn stukken doet, reviseren. Dat is niet zo heel verwonderlijk, want hoewel de premisse achter Répons niet zo ingewikkeld is, vormt de realisatie ervan een probleem. Boulez wil namelijk fragmenten van geluid in vraag-en-antwoordspel - vandaar de titel - door de ruimte sturen. Geluid laat zich echter niet zo gericht projecteren en dus hopen zich her en der propjes op of vallen er gaten. De dialoog kan dan ook al gauw verworden tot een pruttelende soep waarin vooral de helderheid en detaillering die Boulez zo vaak voor ogen heeft het onderspit delven.

In de Gashouder - notoir drama qua akoestiek - weet het door Boulez opgerichte Ensemble Contemporain de kraakzuivere, sprankelende twinkeling fier overeind te houden. Hoewel de partijen in het hart van de zaal niet uitversterkt worden in Répons heeft het er alle schijn van dat de vier groepen luidsprekers boven het publiek ingezet worden om, zonder het geluid luider te maken of anderszins te vervormen, galm en andere ongewilde, storende elementen te compenseren in de akoestiek van het gebouw. Het helpt, want ook in de drukste erupties die de met veel jeugdige Schwung dirigerende Matthias Pincher aan vooral de blazers weet te ontlokken, is alle kleur in timbre en textuur loepzuiver aan te wijzen. Ondertussen zwieren de strijkers als een zoemende bezige bijenzwerm voortdurend rond en zo vormen ze bijna een golvende drone die voor houvast zorgt.

In de buitenste ring klateren arpeggio's van de ene naar de andere solist. Soms volgen ze elkaar op door de rondte, dan weer steken ze over in haakse of hoekige passeerbewegingen. Als je het spel zou uittekenen, had het veel weg van een gesloten enneagram of een wiel vol spaken, maar zonder as. Terwijl de houtblazers frontaal komen aanrollen, hamert de piano in de rug en kwinkeleert de xylofoon 'op links'. Messcherp in het klankbeeld komt de harp naar voren en achter deze spetterende partijen huppelen ook nog echo's, schaduwen, flarden of staarten van nabeelden die de elektronica levert via een speakersysteem tegen de buitenwand van de ronde Gashouder.

Répons wordt twee keer gespeeld. Geen overbodige luxe als het gaat om muziek die nogal wat aandacht vraagt, zou je wellicht denken. Maar de attentiewaarde van het stuk is zo groot dat je in de bloedstollende mallemolen op het puntje van je stoel zit en als bij de beste thriller bijna vergeet adem te halen. Voor het page-turner-gevoel zorgt Boulez wel door met razende vaart voort te jakkeren, van klaterende watervallen naar fonteinen vol dynamische vonken. Bovendien zit je na de pauze op een andere plek. Zo krijg je twee totaal verschillende werken te horen. Een effect dat speelt met herkenning en verbazing en ook met een zekere mate van illusie. Er zijn bij tweede beluistering delen die eerder langer leken, de elektronica neemt een prominentere plek in en waren er net driekwart in het stuk dwars door de zaal ook zulke sierlijke slingers te horen over het ensemble heen?

Eerder op de dag draaide Eclat, een film van Frank Scheffer waarin Boulez zijn werk toelicht en vertelt over de inspiratie die hij haalde uit de schilderijen van Paul Klee, op het gebied van voor- en achtergrond, nabij en veraf. Ook detaillering komt aan bod, van resonantie tot tokkelen en korte aanslagen. En proportie: hoe muziek van deze tijd een plek moet veroveren in metropolen, tussen wolkenkrabbers, hetgeen een heel ander verhaal is dan de omgeving waarin bijvoorbeeld Bach werkte. In Répons vangt Boulez deze aspecten grootmeesterlijk in een klankwolk die als een bedwelmende deken uitgerold wordt, als sluiers en linten, als een gasnevel die je kent van de Hubble-foto's, met 'armen' die in een spiraalvorm naar buiten steken. Boulez laat in de urbane drukte van Répons meer los dan ooit, meer ruimte voor schepping van steeds weer iets 'nieuws'. Immers: de akoestiek en dus de klonteringen van klanken - die je misschien wel ontgaan - kan ook de componist niet sturen, al is het maar de vraag of Boulez dat nog wel wil.

Répons is geen antwoord - enkel- noch meervoudig - op de vele vragen die Boulez aangevat heeft tijdens zijn muzikale queestes. Het stuk zit vol vraag-en-antwoordspelletjes en blijkt meer dan eens een joie de vivre voor muzikale klanken in en met de ruimte. Speels en dartel, organisch en op het chaotische af. Een klankbad als een school vissen die verstoord alle kanten uitschiet en misschien een interne logica kent. Of niet. Een werveling die zich niet laat sturen, maar die wel ongemeen fascineert. En dan zijn twee uitvoeringen veel te weinig. Dan wil je steeds opnieuw van positie wisselen en stiekem misschien zelfs wel als een drone door de zaal vliegen om voortdurend andere gezichtspunten in te nemen. Dát aspect van het perspectief, dat eigenlijk alleen in concert tot bloei komt, maakt van Répons geen definitief antwoord, maar een ongenaakbare bundel jubelende uitroeptekens.

Foto's door Luc Hossepied

http://www.kindamuzik.net/live/ensemble-intercontemporain/holland-festival-2015-r-pons-ensemble-intercontemporain-ircam/26038/
Meer Ensemble Intercontemporain op KindaMuzik: http://www.kindamuzik.net/artiest/ensemble-intercontemporain