• achtergronden
• DE 7EVEN
• video's
• agenda

• dossiers
• festivals
• columns

ernaast

OVT: Neutral Milk Hotel - de wederopstanding van een legende

De voorman van het legendarische Neutral Milk Hotel, Jeff Mangum, staat weer sporadisch op de planken. Deze maand verschijnt een vinylboxset met het complete werk, inclusief vijftien nooit eerder uitgebrachte nummers. Reden genoeg voor de nodige opwinding.

Tekst: Edwin Toonen

Publicatiedatum: 17 november 2011

Wie zijn ze?
Het begint nog wel zo eenvoudig en onschuldig voor de jonge Jeff Mangum. Eind jaren tachtig maakt hij samen met schoolvrienden Robert Schneider, Bill Doss en Will Cullen Hart al jaren samen muziek in het slaperige stadje Ruston, Louisiana. Ze nemen dit op cassettebandjes op die ze met elkaar ruilen. Voor deze fictieve uitgaven, waarvan soms slechts een exemplaar bestaat, maken ze zelfs artwork en andere bijpassende zaken. De jongens hebben geen enkele behoefte om de muziek met de buitenwereld te delen. Ze gaan volledig op in hun eigen wereld. Die wereld wordt net wat serieuzer als Schneider op het idee komt om hun kleine collectief te vangen op een 'echt' label: Elephant 6 Recording Company. Elephant 6 zou later een platform vormen voor bands als The Apples in Stereo, Elf Power en Of Montreal.

Nadat de hele club richting Athens, Georgia verhuisd is, beginnen Doss, Hart en Mangum Synthetic Flying Machine. De band zal uiteindelijk uitgroeien tot het vlaggenschip van Elephant 6, Olivia Tremor Control. Mangum is in die tijd ook al bezig onder de naam Neutral Milk Hotel. Vrijwel in zijn eentje speelt hij een drietal tapes vol, Invent Yourself a Shortcake, Beauty en Hype City Soundtrack. De eerste officiële release van Mangums project is de single 'Everything Is / Snow Song Pt.1', die in 1993 het levenslicht ziet. Enkele jaren later verschijnt debuutalbum On Avery Island. Een lofiplaat waarop de licht psychedelische en folky tracks het ene moment bedolven zijn onder fuzz en dan weer onder koperblazers. Nummers als 'Song against Sex', 'Naomi' en 'Gardenhead / Leave Me Alone' tonen al een glimp van Mangums klasse. Af en toe denk je dat het hele zaakje uit elkaar rammelt, maar op de een of andere manier blijft het allemaal mooi bijeen.

Ook maken we kennis met de ruwe, ongepolijste, maar zeer emotioneel geladen stem van Mangum. Een stem die door merg en been gaat, maar bij mensen ook jeuk kan veroorzaken. De teksten op On Avery Island geven een inkijkje in het bizarre brein van Mangum, maar zijn nog lang niet zo extreem als op de opvolger In the Aeroplane over the Sea. In opener 'Song against Sex' is het meteen raak: "And the first one tore a picture / Of a dead and hanging man / Who was kissing foreign fishes / That flew right out from this hands / And when I put my arms around him / I felt the blushing blood run through my cheeks."

Het album is volledig geschreven door Mangum en voor een groot deel ook door hemzelf ingespeeld. Robert Schneider neemt de plaat op en levert nog de nodige muzikale bijdragen, samen met een aantal bevriende muzikanten. De plaat komt uit op het onafhankelijke label Merge en maakt niet echt veel indruk op het grote publiek. Sindsdien is de status van het album wel toegenomen en is het een zeer bescheiden verkoopsucces geworden. Er is echter genoeg animo om een aantal muzikanten op te trommelen en de songs samen live te spelen. Enkele vrienden, multi-instrumentalist Julian Koster en trompettist Scott Spillane, treden toe tot de band en via via komen ze op het spoor van Jeremy Barnes, een jonge drummer uit Albuquerque. Samen vertrekken ze naar New York om zich daar voor te bereiden op de optredens. Tegelijkertijd wordt er aan nieuwe nummers gewerkt. Het merendeel van de tracks van opvolger In the Aeroplane over the Sea wordt in die periode geschreven.

De vier hebben samen een enorme klik en delen allen een grote voorliefde voor het obscure. Niet alleen in muzieksmaak, maar ook in het bespeelde instrumentarium. Koster is bijvoorbeeld zeer bedreven met de zingende zaag. De mix van overstuurde akoestische gitaren, ratelende drums, schurende koperpartijen en de klagende zang wordt steeds verder uitgewerkt. Daarna gaat het viertal op tournee met onder meer Olivia Tremor Control. Optredens van Neutral Milk Hotel zijn dan vaak chaotische gebeurtenissen, met veel instrumentwisselingen, wilde situaties en een eindeloze reeks gastmuzikanten. Het is niet altijd even strak, maar dat wordt gecompenseerd door een enorme beleving.

Begin 1997 geeft Jeff Mangum een veelbesproken optreden in het cafeetje Jittery Joe's in thuisstad Athens. Tijdens dit optreden zijn voor het eerst nummers te horen die later op het meesterwerk In the Aeroplane over the Sea terecht zullen komen. 'Two-Headed Boy', 'Oh Comely' en 'The King of Carrot Flowers Pts. Two & Three' maken hun debuut. Tijdens dit optreden doet hij ook uit de doeken dat die nummers over een Joodse familie in de Tweede Wereldoorlog. Later zou blijken dat (het dagboek van) Anne Frank van grote invloed is geweest op het album. Naast Anne Frank keren ook een misvormd jongetje in een glazen pot, de nodige foetussen, een Siamese tweeling en tijdmachines regelmatig terug op de plaat. De inhoud, gecombineerd met een niet-alledaagse muzikale uitvoering, zorgt voor een opvallende luisterervaring die nog altijd ongenadig hard aankomt.

Hoe klinken ze?
Ze noemen het zelf fuzzfolk, maar psychpop wordt ook weleens geroepen. Fuzz is er in ieder geval genoeg te horen. Vooral In the Aeroplane over the Sea is doordrenkt met fuzz, maar opmerkelijk genoeg is er volgens producer Rob Schneider geen enkel fuzz- of distortionpedaal bij de opnames voor het album gebruikt. Alles is natuurlijke oversturing door mengpanelen en buizenversterkers. De nummers zelf zijn vaak eenvoudig en rechtdoorzee, opgebouwd rond een enkele akoestische gitaar en simpele akkoordenschema's, maar emotioneel zeer complex en vaak bizar. Alle bandleden zijn grote fans van Oost-Europese folkmuziek en traditionals en dat is op bepaalde momenten goed terug te horen.

Waarom waren ze zo goed?
De nummer van Neutral Milk Hotel hebben, vooral op In the Aeroplane over the Sea, een enorme aantrekkingskracht. Ze zijn emotioneel geladen, cryptisch, mysterieus, bizar, soms op het valse af, maar vooral heel echt. Dit is een band die het niet moet hebben van allerlei foefjes, maar gewoon met simpele melodieën je hart binnenwalst. Daarnaast zijn de nummers gewoon catchy as hell en zijn het vaak de details die het afmaken.

Bijvoorbeeld hoe Mangums stem op 'Oh Comely' de hoornpartij volgt. Dat er in 'Untitled' vanuit het niets ineens een doedelzak te horen is. Hoe de verwijzingen naar Anne Frank naïef, maar ontroerend zijn. Dat Mangums obsessie met dromen de nummers een vreemde inhoud geeft, waar je je desondanks toch heel goed in kunt vinden. Dat Mangum zingt: "And one day we will die / And our ashes will fly from the aeroplane over the sea / But for now we are young / Let us lay in the sun / And count every beautiful thing we can see / Love to be / In the arms of all I'm keeping here with me." En je vergeeft het Mangum als hij op 'The King of Carrot Flowers Pts. Two & Three' God openlijk zijn liefde verklaart.

In the Aeroplane over the Sea is een meesterwerk. Heel simpel. De ontvangst na de release is behoorlijk, maar in de jaren daarna groeit de reputatie alleen maar. Inmiddels heeft platenmaatschappij Merge bekend gemaakt dat van deze plaat rond de 300.000 exemplaren verkocht zijn en dat de verkoop nog stug doorgaat, vooral door mond-tot-mondreclame. Bijzonder in deze tijd van downloaden en dalende muziekverkopen, zeker voor een relatief obscure band.

Wat gebeurde er toen?
De jubelende kritieken en steeds verder toenemende druk worden Mangum uiteindelijk teveel. Een halfjaar na de release van In the Aeroplane over the Sea geeft hij aan met de band te stoppen. Mangum haat het om op een voetstuk geplaatst te worden. Het toeren valt hem zwaar, hij is regelmatig ziek en zwak. Hij wil niet meer het geijkte rondje maken voor een volgend album, geen pers, geen verhalen. Hij wil weg. Bang om met een volgend album te falen. En zo komt er, onuitgesproken, een einde aan Neutral Milk Hotel.

Mangum verdwijnt, om in meer dan een decennium slechts een enkele keer op te duiken. In 2001 speelt hij nog een show in Nieuw-Zeeland en daarna verdwijnt hij weer in de vergetelheid. Tijdens die show vertelt hij honderduit over de zenuwinzinking die hij heeft gehad. Er verstrijken jaren voordat Mangum de gitaar weer omhangt. In die jaren heeft de legende van Mangum grootse vormen aangenomen. Iedereen wil iets van hem, maar hij is onvindbaar of sluit alles buiten. Tot hij in 2010 zomaar ineens twee shows geeft. In 2011 blijkt het dan toch waar: Jeff komt terug. In februari kondigt hij een solotoer aan en hij wordt curator van het ATP Festival 2011.

De shows worden goed ontvangen. Mangum lijkt niets ouder geworden te zijn, is spraakzaam en zeer goed bij stem. Klassieke Neutral Milk Hotel-songs blijken nog altijd even fris en krachtig. Nieuw werk speelt hij niet, maar dat maakt niet uit. Wat goed om de man weer aan het werk te zien. Om het hele verhaal af te ronden wordt er een omvangrijke vinyl-only boxset aangekondigd, inclusief vijftien niet eerder uitgebrachte nummers. In dit lijstje vinden we het enige nummer dat we na In the Aeroplane over the Sea van Mangum gehoord hebben, het huiveringwekkende 'Little Birds'. De tracks zijn straks ook afzonderlijk te downloaden voor een zelf te bepalen prijs.

Nu Mangum terug is en ook een tour voor 2012 al is aangekondigd, rijst de vraag of er nieuw werk in aantocht is. Die vraag stellen is hem beantwoorden: nee, waarschijnlijk niet. Mangum went aan het publiek en het publiek went aan hem, maar of hij genoeg kracht en vertrouwen heeft om dit om te zetten in nieuwe songs of misschien wel een heel album, valt te bezien. Het hoeft ook helemaal niet. Mangum heeft met twee platen meer bereikt dan het merendeel van de bands voor en na hem. Hij hoeft zich niet te bewijzen. Als er iets gebeurt, is het omdat hij het wil en niet omdat het publiek dat wil. Tot die tijd blijft In the Aeroplane over the Sea in ieder geval favoriet in vele albumlijstjes van muziekliefhebbers.

Op 22 november 2011 verschijnt de nieuwe vinyl-only boxset met het verzamelde werk van Neutral Milk Hotel. Op dezelfde dag kun je de vijftien nooit eerder uitgebrachte nummers kopen voor een zelf te bepalen bedrag. Voor beide kun je terecht op de site van Neutral Milk Hotel.

http://www.kindamuzik.net/achtergrond/neutral-milk-hotel/ovt-neutral-milk-hotel-de-wederopstanding-van-een-legende/22275/
Meer Neutral Milk Hotel op KindaMuzik: http://www.kindamuzik.net/artiest/neutral-milk-hotel