• achtergronden
• DE 7EVEN
• video's
• agenda

• dossiers
• festivals
• columns

ernaast

Gilberto Gil: Minister én icoon van de Braziliaanse popmuziek

Misschien is hij wel de muzikaalste politicus ter wereld. Als Braziliaans minister van cultuur maakt Gilberto Gil sinds begin 2003 deel uit van de regering van president Lula da Silva. Tijd om nieuwe nummers te schrijven heeft hij dus niet meer, maar gelukkig kan Gil, als icoon van de moderne Braziliaanse popmuziek, tegenwoordig het nuttige met het aangename verenigen door optredens en politieke activiteiten te combineren.

Tekst: Peter Bartlema

Publicatiedatum: 21 juni 2006

Eind mei was Gil aanwezig bij de opening van de 'Copa da Cultura' in Berlijn. Deze manifestatie is bedoeld om de cultuur van het Zuid-Amerikaanse land te promoten, en valt niet toevallig samen met het WK Voetbal, waarvoor Brazilië een van de titelkandidaten is.

"Onze hele culturele ziel komt tot uitdrukking bij het voetballen", aldus Gil vorige maand in Der Tagesspiegel op de vraag waarom voetbal samen met muziek hét toonbeeld is van de Braziliaanse cultuur. "In Brazilië is voetbal nauw verbonden met muziek, dans, capoeira, carnaval en onze hang naar feestvieren."

"Toen ik jong was heb ik een tijdlang gevoetbald", zegt hij in het interview over zijn eigen voetbalverleden. "Ik was keeper, maar al snel kwam ik er achter dat het mij aan het noodzakelijke talent ontbrak. Bovendien had ik de muziek nog."

Tropicália, de flower powerbeweging van Brazilië
Geboren in 1942 als Gilberto Passos Gil Moreira in Salvador in de noordoostelijke deelstaat Bahía, groeit Gil op in het gehucht Itauçú in de sertão, het dorre binnenland van de regio. Aangestoken door de streekmuziek van zanger/accordeonist Luis Gonzaga, die in de jaren veertig uitgroeit tot een nationale beroemdheid, neemt hij als jongetje de accordeon ter hand. Wanneer hij eind jaren vijftig in Salvador aan de universiteit bedrijfseconomie gaat studeren, maakt Gil deel uit van het bandje Os Desafinados.

Al snel raakt hij betoverd door de ultracoole bossa nova van zanger/gitarist João Gilberto en besluit hij een gitaar te kopen. Gil componeert muziek voor televisiereclames en raakt bevriend met mede-Baiano Caetano Veloso, een filosofiestudent die eveneens in de ban van bossa nova is geraakt. Samen met de zangeressen Maria Bethânia en Gal Costa – en later zanger/muzikant/componist Tom Zé – treedt het tweetal op in revue-achtige shows, waarin bossa nova en klassieke samba's centraal staan.

Onder invloed van de door revolutionair elan gekenmerkte tijdgeest en de uitwisseling met kunstenaars uit andere disciplines als poëzie en film, evolueert dat in een beweging die bekend zal worden onder de naam 'Tropicália'.

"Het was de flower powerbeweging van Brazilië," zegt Danka van Dodewaard, die het land en zijn cultuur goed kent, en als DJ eXeS geregeld Braziliaanse feesten en concerten opluistert. "Voor het eerst werden rock en pop gecombineerd met Braziliaanse muziek. Dat was in die tijd revolutionair en bovendien politiek geladen. Gilberto Gil en Caetano Veloso, maar ook iemand als Chico Buarque, hebben het land daarom moeten verlaten."

Volgens Van Dodewaard is de opkomst van de Tropicália-beweging goed te vergelijken met wat er in dezelfde tijd elders in de wereld gebeurde: in mei 1968 woedden in Parijs de studentenopstanden en in het heel wat kalmere Nederland manifesteerde de provobeweging zich met een vaak ludieke wijze van actievoeren. Van Dodewaard: "Helemaal vergelijkbaar was dat ook weer niet, want Brazilië had op dat moment wél een militair regime. Wat zij daar deden gebeurde dus met gevaar voor eigen leven."

Verbanning
Een belangrijke rol in de ideologie van de Tropicálistas is weggelegd voor de ideeën van de Braziliaanse modernisten uit de jaren twintig. Met name die van de dichter Osvald de Andrade, die in zijn 'Manifesto Antropófago' ('Kannibalen Manifest', 1928) stelt dat de Braziliaanse cultuur vreemde elementen van hoog en laag allooi in zich moet opnemen en verteren, om daarna tot een nieuwe, hybride stijl te komen. Een ideologie die niet door iedereen begrepen en gewaardeerd wordt, want als Veloso en Gil naar het voorbeeld van Jimi Hendrix en The Beatles zo rond 1967 met elektrische gitaren komen aanzetten, is hoon en boegeroep hun deel.

Onbegrip is er ook voor de tot de Tropicália horende groep Os Mutantes uit São Paulo die met hun flamboyante verschijning, vreemdsoortige instrumentarium en door psychedelica gekenmerkte popmuziek van linkse studenten te horen krijgen dat ze zich hebben uitverkocht aan het Noord-Amerikaanse imperialisme. Later zal hun invloed pas goed duidelijk worden wanneer namen als Beck, Kurt Cobain en Stereolab verklaren fan te zijn van het baanbrekende Braziliaanse trio.

In 1969 worden Gil en Veloso na een korte gevangenisstraf door de militaire machthebbers 'uitgenodigd' naar het buitenland te vertrekken. In Londen zetten ze hun muzikale activiteiten voort, want beiden hebben inmiddels ook succes als platenartiest. Gil werkt in de Britse hoofdstad samen met onder meer Yes, Pink Floyd en The Incredible String Band. Ook maakt hij een Engelstalig album met daarop een cover van het Blind Faith-nummer 'Can't Find My Way Home', een compositie van Steve Winwood.

Van Dodewaard: "Terwijl hij in het buitenland zat is hij weer bij zijn eigen muziek teruggekomen. Weliswaar heeft hij geëxperimenteerd met Engelstalige muziek, maar daardoor is hij juist meer zijn Braziliaanse roots gaan waarderen." En zo breekt Gil, na in 1972 teruggekeerd te zijn in Brazilië, een lans voor de muziek uit zijn geboortestreek, de forró, die van oorsprong gekenmerkt wordt door een bezetting van sanfona (accordeon), triangel en zabumba (grote trom).

"Forró is echte volksmuziek," legt Van Dodewaard uit. "Maar de hoger opgeleiden hebben er niet zo veel mee." Bij een recent bezoek aan Rio de Janeiro merkte ze wel dat de stijl nog altijd springlevend is. "Bij jongeren is forró heel populair, maar de elite kijkt er op neer. In Rio kijkt men sowieso heel erg neer op mensen uit het noordoosten, die hebben ook de baantjes voor ongeschoolden."

Afrika en de rest van de wereld
Gil verbreedt zijn muzikale horizon verder met invloeden uit Amerikaanse genres als soul, funk en jazz. Daarnaast gaat hij op zoek naar zijn (muzikale) wortels in Afrika. Samen met zo'n veertig duizend zwarte schrijvers, muzikanten, dichters, toneelschrijvers en dansers uit heel Afrika en haar diaspora bezoekt hij in 1977 het FESTAC Black Arts Festival in Nigeria. Daar komt hij in contact met de politiek geladen Afrobeat van Fela Anikolapu Kuti, die net als hijzelf goed de manifesten van de Black Powerbeweging in de Verenigde Staten heeft bestudeerd.

Datzelfde jaar start Gil een langdurige relatie met platengigant WEA, toert hij door Amerika en treedt hij op tijdens het prestigieuze festival van Montreux. Een reis door het Caribisch gebied is de start van een fascinatie voor reggae met zijn terug-naar-Afrika boodschap. Tot een samenwerking met Bob Marley komt het niet, wel volgt een tour door Brazilië met een andere Jamaicaanse grootheid, zanger Jimmy Cliff. Gils versie van de Marleyklassieker 'No Woman No Cry' wordt een enorme hit en introduceert reggae bij brede lagen van de Braziliaanse bevolking.

Uitgegroeid tot een prominent woordvoerder op het gebied van zwart bewustzijn, manifesteert Gil zich in eigen land in de jaren tachtig steeds actiever op het terrein van de politiek en sociaal-maatschappelijke kwesties. In Salvador gaat hij zich actief bemoeien met de lokale politiek. Ook speelt hij een belangrijke rol bij de belangrijkste culturele manifestatie van deze door haar slavernijverleden meest Afrikaanse stad van Brazilië: het carnaval.

Na haar bezoek aan het evenement, zo'n vijf jaar geleden, weet Danka van Dodewaard er over mee te praten: "De bekende bands uit de stad staan op grote paradewagens te spelen. Voor veel geld kun je een t-shirt kopen en mag je meelopen. Het is ontzettend duur, dus dat is alleen weggelegd voor de rijken. Ook Gilberto Gil stond op zo'n wagen te zingen, maar bij hem was het gratis."

Gil wordt ook actief op het gebied van het milieu. Met name op de waterproblematiek in droge en achtergestelde (stedelijke) gebieden in zijn geboorteland stort hij zich vol overgave. Terwijl in Brazilië in 1985 een einde komt aan eenentwintig jaar militaire dictatuur krijgt Gil net als generatiegenoten als Chico Buarque, Gal Costa en Milton Nascimento in de jaren daarop langzamerhand de status van veteraan in de Música Popular Brasileira (MPB), ook al door de opkomst van sterren als sambareggaezangeres Daniela Mercury en muzikale omnivoor Carlinhos Brown en de doorbraak van stijlen als hiphop, drum 'n bass en manguebeat uit het noordoostelijke Recife.

Boegbeeld van de Braziliaanse muziek
"Met die nieuwe stijlen heeft hij niet zo veel aansluiting meer", zegt Van Dodewaard. "Daar is hij onderhand toch een beetje te oud voor. Inmiddels heeft hij alles wel geprobeerd. Ik denk dus niet dat hij nog een erge drang voelt om nog veel te vernieuwen."

Niettemin is Gil in zijn huidige hoedanigheid van minister van cultuur actief betrokken bij de promotie van de hedendaagse Braziliaanse muziek. Was er in Frankrijk in 2005 al een 'Année du Brésil' met talloze Braziliaanse optredens, het 'Copa da Cultura'-programma in Duitsland omvat concerten van erkende grootheden als Jorge Ben Jor en Elza Soares naast optredens van vertegenwoordigers van de nieuwe, door rock, hiphop en hedendaagse dancestijlen beïnvloede lichting als Nação Zumbi, DJ Dolores en Instituto.

Helemaal onbetuigd heeft Gil zich niet gelaten, want naast het verzorgen van het openingsconcert voor de 'Copa da Cultura’-manifestatie heeft hij speciaal voor het WK Voetbal 2006 een nummer opgenomen met de in Brazilië razendpopulaire Zeca Pagodinho, vertegenwoordiger van de pagode, een sambavariant met een grote nadruk op percussie. Van Dodewaard: "Gilberto Gil mag dan wel bij iedereen bekend zijn, toch is hij meer iets voor de hoger opgeleide Braziliaan. Voor een show van Zeca Pagodinho lopen hele favelas leeg. Gil heeft er volgens mij dan ook bewust voor gekozen dit nummer met hem te schrijven om zo het hele volk te bereiken."

Dat brengt het gesprek op het functioneren van de in januari 2003 geïnstalleerde linkse regering van president Lula da Silva die bij zijn aantreden door velen als een verlosser is binnengehaald, maar inmiddels ook te maken heeft met corruptieschandalen en maatschappelijke onrust.

"Er is veel kritiek op de politiek," weet Van Dodewaard, "maar je kunt zo'n land niet in vier jaar compleet veranderen, hoe ongeduldig de mensen ook zijn. Niet voor niks zijn velen zo ongeduldig, want er zijn in Brazilië ontzettend veel arme mensen. Het contrast tussen arm en rijk is echt afschuwelijk groot: sommigen zijn ontzettend rijk, terwijl anderen op straat liggen te sterven. Ik werd er helemaal naar van."

Toch ziet ze voorlopig niet vreselijk veel veranderen in het immense land met zijn 170 miljoen inwoners, ook al wegens de veel voorkomende corruptie. Cynisch wat betreft het doorvoeren van de gewenste veranderingen door de regering Lula wil ze zichzelf niet noemen, wel sceptisch. "Landen waar zoveel armoede is, verander je niet zomaar. Bovendien is er ook nog veel ongeletterdheid en hebben veel mensen geen enkele opleiding. Hopelijk komt Brazilië door het WK weer in een goed daglicht."

http://www.kindamuzik.net/achtergrond/gilberto-gil/gilberto-gil-minister-n-icoon-van-de-braziliaanse-popmuziek/13213/
Meer Gilberto Gil op KindaMuzik: http://www.kindamuzik.net/artiest/gilberto-gil