• achtergronden
• DE 7EVEN
• video's
• agenda

• dossiers
• festivals
• columns

ernaast

de spanning tussen underground en mainstream

Met het populair worden van de grunge aan het begin van de jaren negentig kwam er steeds meer commerciële aandacht voor de alternatieve muziek. De kloof tussen underground en mainstream leek nog nooit zo klein. Dit artikel is een samenvatting van de zoektocht naar de spanning tussen underground en mainstream.

Tekst: Tijs Heesterbeek

Publicatiedatum: 04 februari 2003

Music scene's crazy, bands start up
each and every day
I saw another one just the other day
a special new band
I don't remember a line, I don't
remember a word
But I don't care, I really don't care
Did you see the drummer's hair?
    (Pavement - Cut Your Hair)

NAJAAR 1991: NIRVANA schreeuwt de teenage angst wereldwijd de hitlijsten in met het nummer 'Smells Like Teen Spirit'. Aan het begin van 1992 staat hun majorlabel-debuut 'Nevermind' op één in de Amerikaanse Billboard. Platenmaatschappij Geffen had niet op dit succes gerekend en moet in allerijl albums bijdrukken omdat de eerste oplage van 45000 albums de toonbanken overvliegt. Ook andere platenmaatschappijen profiteren van dit succes; Soundgardens 'Badmotorfinger' deed het goed voor A&M en Sony had met Pearl Jam ('Ten') en Alice In Chains ('Dirt') ook twee goudhaantjes in huis. Grunge werd een succes en de term alternative music stond niet langer meer voor baanbrekende, onconventionele, en hierdoor vaak niet-commerciële muziek, maar voor een succesvolle muziekstroming waarin miljoenen dollars omgingen. Alternative werd een label dat een eigen plaatsje kreeg in de schappen zoals hip-hop, soul en country al jaren hadden. De underground bleek voor veel majors een vruchtbare plek om de nieuwe Nirvana of Green Day te vinden. Alternatieve bands werden sneller getekend en independent platenmaatschappijen werden opgekocht door majors.

GREIL MARCUS, SCHRIJVER van boeken als Mystery Train en Lipstick Traces, schreef ooit dat er niets mooier was dan een kleine subcultuur te zien uitgroeien tot een massacultuur. Dit gebeurde aan het begin van de jaren negentig, maar weinig betrokkenen zullen Greil Marcus achteraf gelijk geven. In de ogen van velen is de underground veranderd van een tegencultuur, in een voorportaal voor populariteit. De anticommerciële ideologieën en strijdlustigheid tegen de mainstream die de undergroundbands in de jaren tachtig typeerde, maakten plaats voor een wens om zoveel mogelijk CD's te verkopen en voor een zo groot mogelijk publiek te spelen.

MAAR IS DE underground zijn tegenculturele karakter sindsdien echt kwijtgeraakt? Heeft het, door het succes van alternatieve acts als Nirvana, Green Day en Biohazard, zijn kritische kijk op de mainstream popmuziek verloren? Is de ruimte tussen underground en mainstream kleiner geworden? Heeft de underground, in andere woorden nog wel een eigen gezicht, of is het echt een instrument van de mainstream geworden?

In the underground
Integrity lies within
In the underground
Image doesn't mean a thing
    (Sick Of It All - Step Down)

ER ZIJN TWEE manieren om naar de term underground te kijken; als een analytische factor en als een motiverende factor. Beiden zijn belangrijk in de manier hoe men tegenwoordig de waarde van de undergroundscene inschat. Ik zal ze hieronder kort uitleggen.

UNDERGROUND ALS EEN analytische term wordt vooral gebruikt door buitenstaanders; diegene die niet zijn ingewijd in de muziek waarover zij een oordeel vellen. Zij categoriseren een band als 'underground' of 'mainstream' door louter te kijken naar de economische omstandigheden waarin een band werkt. Tekent een band bij een commerciële platenmaatschappij (de zogenaamde majors), hebben ze een uitgekiende carrièreplanning of verdienen ze veel geld aan merchandise of nevenactiviteiten (zoals reclame of een eigen kledingmerk), dan kunnen ze voor velen al als een mainstream band gezien worden.

WANNEER UNDERGROUND GEBRUIKT wordt als een motiverende term staan de ideeën en acties van bands centraal. De bands kiezen ervoor om in de underground te blijven en reageren hierbij op de commerciële cultuurindustrie. De bands dragen de term 'underground' dan als een soort geuzennaam. Hierbij is de underground opgedeeld in verschillende subculturen die allen een eigen manier hebben om tegen de commerciële cultuurindustrie te reageren. Elke subcultuur heeft zijn eigen regels. Vaak zijn deze ongeschreven, maar in sommige gevallen kunnen deze regels ook teruggevonden worden in boeken zoals The Skinhead Bible van George Marshall en verschillende boeken over de veganistische levensstijl. Vaak zijn deze subculturen gesloten groepen die door een buitenstaander moeilijk te doorgronden zijn. Het zijn zogenaamde secret societies waarvan de leden niet officieel lid worden, maar waarin ze in loop van tijd ingroeien.

We're just knocked out
We heard about the sell out
You gotta get an album out
You owe it to the people
We're so happy we can hardly count
    (Pink Floyd - Have A Cigar)

BEGIN JAREN NEGENTIG komen deze verschillende secret societies in de belangstelling te staan van het grote publiek. De commerciële cultuurindustrie springt in op de grungehype en verschillende underground (jongeren)subculturen worden merchandisable. Undergroundculturen groeien uit van lokale uitingen tot wereldwijde fenomenen. Zo werden fans in Europa geïntroduceerd aan bands als Mudhoney en Tad, die tot voor kort alleen bekend waren in de Amerikaanse gitaarunderground en groeide de klantenkring van een underground fanzine als Maximum Rock 'n Roll ook aan de andere kant van de oceaan. De underground subculturen kennen in deze tijd een sterke culturele globalisering.

DE INTERESSE VAN de commerciële cultuurindustrie en de culturele globalisering van de underground hadden veel negatieve effecten voor diezelfde underground. Allereerst wordt de underground 'leeggekocht' door de major platenmaatschappijen. Indie platenmaatschappijen verliezen hun rechten op de acts voor een fractie van het geld wat de majors uiteindelijk aan diezelfde acts verdienden. Ook worden complete independents (zoals Factory, Hut en Matador) opgekocht door, of gelieerd aan, major platenmaatschappijen. De onafhankelijkheid van deze labels staat dan uiteindelijk ter discussie. De commerciële cultuurindustrie krijgt hierdoor zijn greep op de underground.

OOK ZIJN MAJORS altijd op zoek geweest naar de 'Nieuwe Nirvana'. Een band die een degelijke reputatie heeft opgebouwd in de underground en ook een groter publiek zou kunnen aanspreken. Hierdoor werden nieuwe bands met veel toeters en bellen binnengehaald en gouden bergen beloofd, maar stonden de helft van de bands al na één of twee albums op straat wegens een tegenvallende verkoop. Vaak met een grote schuld en een illusie armer. Voorbeelden van zulke bands zijn The Posies, Helmet en Girls Against Boys. Ook lanceerden veel platenmaatschappijen de zogenoemde soundalikes: bands die lijken op de bekende alternatieve acts als Pearl Jam, Smashing Pumpkins en Green Day, maar vaak een slap aftreksel waren. Bands als Bush, Kane en Creed leidden de aandacht van de underground af. Voor hardere of meer experimentele rock muziek hoefde het publiek zich niet meer te wenden tot indie-labels, de speciale muziekzaken of alternatieve radiostations. Grote platenmaatschappijen, winkelketens en radiostations boden vanaf het midden van de jaren negentig ook alternatieve muziek aan. Hierdoor verloor de undergroundeconomie klandizie. Vaak zijn deze acts ook gedoemd tot de vergetelheid. Kan iemand nog een nummer neuriën van Candlebox of Catherine Wheel?

Music's for you and me
Not the fucking industry
You fucking tell us what is cool
You see we come from different schools
To us it matters what you say
Not the fucking games you play
You're full of shit, it's plain to see
The whole damn fucking industry
    (Biohazard - Business)

DOOR HET DICHTER naar elkaar groeien van underground en mainstream is het als band moeilijker geworden om zich af te zetten tegen de commercie. Er zijn nog maar weinig principiële platenlabels en podia moeten steeds commerciëlere boeken om het hoofd boven water te houden. Was het in de jaren tachtig nog rebels om naar een metal concert te gaan; nu worden de 15 jarige kinderen door pappa afgezet voor de (door een groot bier- of colamerk gesponsorde) concertzaal terwijl een commerciële radiozender op de achtergrond het ene hip-hop nummer na de andere rocknummer draait. Underground wordt nu meer benaderd als een analytische factor, dan als een motiverend concept. Toch zijn er nog genoeg subculturen die zich afzetten tegen de mainstream en commerciële cultuurindustrie. Vaak reageren deze stromingen juist tegen het 'vermainstreamen' van de underground muziek van de jaren negentig.

VOORBEELDEN VAN ZULKE underground uitingen zijn onder andere de lo-fi en de werkwijze van bepaalde hardcorebands. De term lo-fi kwam op rond 1994 en staat voor het legertje hometapers en doe-het-zelvers die met een 4-sporenrecordertje hun muzikale uitspattingen vastleggen. Vaak is dit als reactie tegen de grote platenmaatschappijen die volgens de bands teveel invloed hebben op het creatieve voortraject van een CD. Bekende namen zijn onder andere Sebadoh, The Folk Implosion (beide met Lou Barlow), Guided By Voices en Pavement. Maar het meest excentrieke voorbeeld is levende lo-fi legende Daniel Johnston, die zijn muziek vaak nog uitbrengt op tape, en bijna persoonlijk naar de winkel brengt.

DE HARDCORE IS één van de muziekstijlen die ten prooi is gevallen aan de uitverkoop van de alternatieve scene. Bands als Helmet, Biohazard en Sick Of It All stonden, tot grote ontevredenheid van veel fans van het eerste uur, snel na de doorbraak van grunge op de loonlijst van majors. Als reactie hiertegen zijn er labels als Revelation (van de zanger van Shelter, Ray Cappo) en Dischord (van Ian Mckaye, zanger van Fugazi) die juist buiten de commerciële paden hun waar aan de man brengen (en vaak ook nog onder de prijzen van major releases blijven). Ook in de punk blijft de Do-It-Yourself houding nog duidelijk zichtbaar, met als meest recente voorbeeld, en het dichtste bij huis, het Stardumb label uit Rotterdam.

MAAR HET DUIDELIJKSTE voorbeeld van een band die de undergroundmentaliteit niet verloren heeft is Sonic Youth. Sinds hun debuut 'Sonic Youth' uit 1982 tot aan hun nieuwe 'Murray Street' uit 2002 valt de band op door hun eigenwijze manier van werken en hiermee een vast gevolg heeft vergaard. Een gevolg dat nogal geschokt reageert wanneer de band in 1988 tekent bij major Geffen. Het publieksvriendelijker worden van hun muziek, met als, zowel publieksvriendelijk als commercieel hoogtepunt het album 'Dirty' uit 1992, zien de fans als een knieval voor de commercie. Fans van het eerste uur beschuldigen Sonic Youth van het opzichtig profiteren van de grungehype. De band wordt met hun latere releases weer meer avant-gardistisch.

SONIC YOUTH LAAT zien dat de undergroundmentaliteit niet verzwakt door commercieel succes. De band maakt nog steeds avant-gardistische noise die niet weggelegd is voor een groot publiek. Het contract met Geffen geeft de band geld en tijd om een eigen label op te richten, met zij-projecten bezig te zijn en onbekende bands te helpen. Eén van die onbekende bands luisterde naar de naam Nirvana...

Tijs Heesterbeek is schrijver voor KindaMuzik en won in november 2002 de Popscriptieprijs van het Nationaal Pop Instituut voor zijn scriptie "De spanning tussen underground en mainstream in de popmuziek".

http://www.kindamuzik.net/achtergrond/1398/de-spanning-tussen-underground-en-mainstream/2398/
Meer !!! op KindaMuzik: http://www.kindamuzik.net/artiest/1398